Trong thời gian qua, Đề án 32 của Chính phủ ra đời năm 2010, với những giải pháp đột phá nhằm thúc đẩy nghề công tác xã hội phát triển. Tiếp theo đó là Đề án 1215 về trợ giúp xã hội và phục hồi chức năng cho người tâm thần, người rối nhiễu tâm trí ở cộng đồng và Đề án 524 củng cố, phát triển mạng lưới các cơ sở trợ giúp xã hội cũng đã được triển khai ở một số tỉnh, thành phố.
Tuy nhiên, những dịch vụ công tác xã hội hiện nay vẫn còn đơn điệu. Trung tâm Công tác xã hội ra đời, song bước đầu cũng chỉ dừng lại ở những hoạt động truyền thông nâng cao nhận thức cộng đồng về nghề công tác xã hội, những dịch vụ công tác xã hội cũng chỉ mới đáp ứng được một phần nhỏ nhu cầu của nhóm đối tượng yếu thế, trong đó có người tâm thần.
Dịch vụ công tác xã hội chỉ phát triển ở các cơ sở cung cấp dịch vụ xã hội của ngành Lao động – Thương binh và Xã hội, chưa được triển khai sâu rộng, đồng bộ ở các ngành liên quan khác như: Y tế, Giáo dục, Tư pháp… dẫn đến người tâm thần chưa có cơ hội để tiếp cận và thụ hưởng các dịch vụ công tác xã hội trong chăm sóc sức khỏe tâm thần. Sự thiếu vắng một hệ thống dịch vụ xã hội chuyên nghiệp, liên tục, hiệu quả, có khả năng đáp ứng đầy đủ nhu cầu của người tâm thần càng khiến cho họ khó có khả năng phục hồi và hòa nhập hơn. Bên cạnh đó, hiện nay thái độ kỳ thị, xa lánh, quan niệm lệch chuẩn hoặc thờ ơ đối với người tâm thần vẫn còn khá phổ biến trong xã hội. Điều này đang tạo nên gánh nặng cho ngân sách Nhà nước trong việc chăm sóc, nuôi dưỡng người tâm thần tại các cơ sở trợ giúp xã hội.
Nhằm cung cấp tốt hơn và phát triển dịch vụ công tác xã hội đối với người tâm thần; huy động sự tham gia của xã hội, nhất là gia đình, cộng đồng trợ giúp về vật chất, tinh thần, phục hồi chức năng cho người tâm thần để ổn định cuộc sống, hòa nhập cộng đồng, phòng ngừa rối nhiễu tâm trí, góp phần đảm bảo an sinh xã hội, trong thời gian đến cần thực hiện một số nội dung sau:
Thứ nhất, cần tiếp tục truyền thông nâng cao nhận thức cộng đồng
Do nhận thức và hiểu biết về sức khỏe tâm thần của người dân còn hạn chế nên người tâm thần thường bị kỳ thị, bị phân biệt đối xử: coi thường, xa lánh… Vì vậy, để công tác xã hội với người tâm thần nói chung và hoạt động cung cấp dịch vụ công tác xã hội cho người tâm thần nói riêng đạt hiệu quả cao thì việc đẩy mạnh công tác tuyên truyền nâng cao nhận thức, thay đổi hành vi của cộng đồng là không thể thiếu và phải thực hiện thường xuyên, lâu dài.
Cần tuyên truyền phổ biến sâu rộng trong mọi tầng lớp nhân dân về chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước về lĩnh vực chăm sóc sức khỏe tâm thần; về các dịch vụ hỗ trợ xã hội như: Tư vấn, tham vấn tâm lý sức khoẻ cho người tâm thần, dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần tại các cơ sở bảo trợ xã hội, dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần tại gia đình, cộng đồng… để cho người tâm thần và gia đình người tâm thần có thể tham gia, từ đó đáp ứng được nhu cầu cần thiết của người tâm thần, nhằm tạo bước chuyển biến trong nhận thức và hành vi ứng xử của xã hội đối với người tâm thần, động viên sự chung tay góp sức của toàn xã hội cùng với Nhà nước trợ giúp, tạo cơ hội cho người tâm thần vượt lên số phận, được sống, được điều trị, được học nghề, được lao động, học tập… bình đẳng, được tôn trọng như những người bình thường khác, tạo môi trường hòa nhập thuận lợi cho người tâm thần.
Thứ hai, cần đào tạo nâng cao năng lực đội ngũ cán bộ quản lý, nhân viên công tác xã hội, gia đình và người tâm thần
Khi phân tích thực trạng các yếu tố ảnh hưởng, chúng ta nhận thấy có một số yếu tố có ảnh hưởng rất lớn đến quá trình cung cấp dịch vụ công tác xã hội đối với người tâm thần như: yếu tố trình độ chuyên môn nghiệp vụ của nhân viên công tác xã hội, yếu tố gia đình người tâm thần, yếu tố năng lực quản lý. Bên cạnh đó, tính tự ti trong yếu tố bản thân người tâm thần cũng có ảnh hưởng không nhỏ đến hoạt động cung cấp dịch vụ cho đối tượng này. Vì vậy, để hoạt động cung cấp dịch vụ công tác xã hội cho người tâm thần đạt hiệu quả cao hơn, cần quan tâm đến việc nâng cao năng lực cho các thành phần liên quan đến quá trình cung cấp dịch vụ công tác xã hội cho người tâm thần, cụ thể như sau:
* Nâng cao năng lực đội ngũ cán bộ quản lý
Để cơ sở bảo trợ xã hội có thể vận hành được tốt, cung cấp những dịch vụ tốt nhất cho thân chủ, những người quản lý phải nắm được những kỹ năng và kiến thức quản lý tổng quát. Tuy nhiên, trong lĩnh vực chăm sóc người tâm thần – đối tượng đặc biệt trong nhóm người yếu thế, nhà quản lý cần nắm vững những kiến thức về sức khỏe tâm thần và công tác xã hội. Vì vậy, các nhà quản lý trong lĩnh vực này cần được nâng cao năng lực, trình độ chuyên môn về công tác xã hội và sức khỏe tâm thần. Đây là những yếu tố có ảnh hưởng lớn đến hiệu quả của hoạt động quản lý nói chung và hoạt động cung cấp dịch vụ công tác xã hội đối với người tâm thần nói riêng.
* Nâng cao năng lực nhân viên công tác xã hội làm việc với người tâm thần
Công tác xã hội là một hoạt động chuyên nghiệp, ở đó nhân viên công tác xã hội cung cấp các dịch vụ xã hội và tham gia vào tiến trình trợ giúp để hỗ trợ thân chủ tiếp cận được các dịch vụ cần thiết, đảm bảo nhu cầu và đảm bảo an sinh xã hội. Để có thể thực hiện các hoạt động cung cấp dịch vụ công tác xã hội, trong thực tiễn nhân viên công tác xã hội đòi hỏi phải có kiến thức về hành vi con người, về sự phát triển của con người, về các vấn đề xã hội, kinh tế, văn hóa và sự tương tác giữa chúng với nhau.
Nhân viên công tác xã hội phải được đào tạo và trang bị các kiến thức và kỹ năng công tác xã hội, có nhiệm vụ: trợ giúp thân chủ nâng cao khả năng giải quyết và đối phó với vấn đề trong cuộc sống; tạo cơ hội để thân chủ tiếp cận được nguồn lực cần thiết; thúc đẩy sự tương tác giữa các cá nhân, giữa cá nhân với môi trường tạo ảnh hưởng tới chính sách xã hội, các cơ quan, tổ chức vì lợi ích của cá nhân, gia đình, nhóm và cộng đồng.
Đặc biệt, đối với nhân viên công tác xã hội trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe tâm thần, cần trang bị cho họ những kiến thức cơ bản về sức khỏe tâm thần, về sang chấn tâm lý, stress sau sang chấn, trầm cảm…, để họ hiểu rõ hơn về đối tượng, từ đó có những hoạt động và cách ứng xử phù hợp hơn, hiệu quả hơn trong quá trình cung cấp dịch vụ công tác xã hội cho thân chủ là người tâm thần; đồng thời cũng cần đào tạo cho nhân viên công tác xã hội làm việc với người tâm thần một số kỹ thuật và phương pháp để có thể can thiệp sớm nhằm thực hiện tốt khâu phòng ngừa, hạn chế gia tăng số người bệnh tâm thần.
Một điều quan trọng nữa là, nhân viên công tác xã hội phải thật sự xem người tâm thần là thân chủ, phục vụ họ như phục vụ “khách hàng”. Trong thực tế vẫn còn nhiều trường hợp, nhân viên làm việc với người tâm thần với thái độ ban ơn, thiếu sự tận tình, chu đáo. Do vậy, cần đổi mới phong cách thái độ phục vụ của cán bộ, nhân viên làm việc với người tâm thần, để hướng tới sự hài lòng của thân chủ, lấy thân chủ làm trung tâm, xem việc phục vụ cho thân chủ là vì lợi ích của chính bản thân mình. Vì xét cho cùng, nếu không có thân chủ thì nhân viên công tác xã hội sẽ bị thất nghiệp.
* Nâng cao năng lực gia đình và bản thân người tâm thần
Trong hoạt động chăm sóc người tâm thần, gia đình đóng một vai trò rất quan trọng. Thái độ gia đình chính là những can thiệp tâm lý sớm nhất và tốt nhất cho người bệnh.
Muốn vậy, gia đình phải hiểu biết về bệnh tâm thần, cảm thông chia sẻ những mặc cảm của người bệnh, giúp người bệnh thích ứng được với cuộc sống xã hội bằng cách tạo điều kiện để người bệnh tham gia lao động tập thể, học nghề, sinh hoạt giải trí thích hợp hoặc tối thiểu là lao động phục vụ sinh hoạt hàng ngày như nấu ăn, dọn dẹp vệ sinh, sinh hoạt giải trí, thể thao, ca nhạc, văn hoá xã hội. Bên cạnh đó, như đã phân tích ở Chương 2, tính tự ti của người tâm thần cũng là một trở ngại đáng kể trong quá trình cung cấp dịch vụ công tác xã hội cho họ. Người tâm thần thường có tâm lý tự ti, thiếu tự tin, sống khép mình, không muốn giao tiếp do mặc cảm về bệnh tật và bị kỳ thị, phân biệt đối xử.
Do vậy, để nâng cao năng lực cho gia đình, giúp người tâm thần xóa bỏ mặc cảm, giúp họ tự tin hơn trong cuộc sống, qua đó góp phần thực hiện tốt chính sách an sinh xã hội nói chung và dịch vụ công tác xã hội đối với người tâm thần nói riêng, cần thực hiện các hoạt động sau:
– Tổ chức các lớp tập huấn, các buổi nói chuyện chuyên đề, sinh hoạt nhóm… cho gia đình và người bệnh tâm thần, để cung cấp, trang bị cho họ những kiến thức như: chính sách của Nhà nước về trợ giúp xã hội và phục hồi chức năng cho người tâm thần; hướng dẫn các gia đình về phương pháp phát hiện sớm, cách chăm sóc, phục hồi chức năng cho người tâm thần ngay tại gia đình; nâng cao nhận thức về trách nhiệm và huy động tối đa sự tham gia của gia đình trong việc chăm sóc, phục hồi chức năng cho người tâm thần.
– Tư vấn, hỗ trợ tâm lý cho gia đình và người tâm thần.
– Khuyến khích, vận động người tâm thần tham gia các hoạt động tập thể, giao lưu văn hóa văn nghệ, thể dục thể thao…
– Tổ chức dạy nghề phù hợp với khả năng và tạo việc làm cho người tâm thần.
– Trang bị, phục hồi những kỹ năng sống cơ bản cho người tâm thần được chăm sóc, nuôi dưỡng ở trung tâm bảo trợ xã hội trước khi đưa họ hòa nhập cộng đồng. Thông qua hoạt động tự lập, nhân viên công tác xã hội hướng dẫn cho người tâm thần cách thức tổ chức cuộc sống hàng ngày. Ban đầu, nhân viên công tác xã hội có thể cùng tham gia các hoạt động với người tâm thần và gia đình họ, sau đó nếu thấy có tiến triển, dần dần nhân viên xã hội và gia đình sẽ là người “ngoài cuộc”. Lúc này, người tâm thần hoạt động độc lập, tự mình tổ chức cuộc sống hàng ngày (có sự giám sát, hỗ trợ của nhân viên công tác xã hội). Chỉ khi người tâm thần “tự lập” được trong các hoạt động của cuộc sống hàng ngày thì mới xem xét đến vấn đề hồi gia. Trước khi hồi gia chính thức, cần có giai đoạn hồi gia “không chính thức”. Giai đoạn này là giai đoạn “chuyển tiếp” nhằm giúp cho người tâm thần quen dần với cuộc sống ở gia đình và cộng đồng. Người tâm thần sẽ được gia đình đón về nhà một vài ngày rồi trở lại trung tâm, thời gian về với gia đình sẽ tăng dần đến khi người tâm thần cảm thấy yên tâm khi sống với gia đình thì lúc này mới thực hiện hồi gia chính thức.
Thứ ba, tiếp tục hoàn thiện cơ chế, chính sách phù hợp cho hoạt động cung cấp dịch vụ công tác xã hội đối với người tâm thần
Theo qui định tại Điểm d, Khoản 6, Điều 5 Thông tư số 33/2017/TT-BLĐTBXH ngày 29/12/2017 của Bộ Lao động – Thương binh và Xã hội hướng dẫn về cơ cấu tổ chức, định mức nhân viên và quy trình, tiêu chuẩn trợ giúp xã hội tại cơ sở trợ giúp xã hội: “Nhân viên chăm sóc người tâm thần: 01 nhân viên chăm sóc phụ trách tối đa 02 người tâm thần đặc biệt nặng, tối đa 04 người tâm thần nặng hoặc tối đa 10 người tâm thần đã phục hồi, ổn định”. Tuy nhiên, trên thực tế số lượng nhân viên chăm sóc người tâm thần trong các cơ sở bảo trợ xã hội công lập còn rất hạn chế, chưa được bố trí đủ theo qui định (do bị ràng buộc bởi chính sách tinh giản biên chế).
Người tâm thần là đối tượng đặc thù trong nhóm người yếu thế, do vậy cần có một cơ chế riêng về biên chế, đảm bảo số lượng người làm việc theo qui định để công tác chăm sóc người tâm thần đạt hiệu quả.
Thứ tư, cần quan tâm đầu tư kinh phí cho hoạt động cung cấp dịch vụ công tác xã hội đối với người tâm thần
Hiện nay kinh phí hoạt động của các cơ sở trợ giúp xã hội công lập chủ yếu từ nguồn ngân sách Nhà nước. Định mức trợ cấp nuôi dưỡng hàng tháng đối với người tâm thần đang được chăm sóc, nuôi dưỡng tại các trung tâm bảo trợ xã hội hiện nay còn thấp (tại Khánh Hòa, người tâm thần thuộc dạng khuyết tật đặc biệt nặng là trẻ em/người cao tuổi 1.200.000 đồng/người/tháng; người tâm thần khác 900.000 đồng/người/tháng). Do vậy, các cơ sở trợ giúp xã hội chăm sóc người tâm thần, ngoài những khoản ngân sách được giao cần phải chủ động tự tạo nguồn ngân sách cho đơn vị, vận động các nguồn từ thiện xã hội.
Một trong những hoạt động theo các mô hình tiên tiến hiện nay là cung cấp dịch vụ ngoài cộng đồng. Theo đánh giá và phân tích, nhu cầu ngoài cộng đồng về việc chăm sóc người tâm thần là rất lớn. Việc bổ sung chức năng chăm sóc theo yêu cầu sẽ mở rộng loại hình chăm sóc theo đúng hướng chuyên nghiệp, sẽ đáp ứng được nhu cầu của cộng đồng cũng như tạo nguồn ngân sách cho các cơ sở để có thể bổ sung thêm các hoạt động hữu ích cho sự phát triển của đơn vị.
Thứ năm, cần triển khai mô hình cơ sở phòng và trị liệu rối nhiễu tâm trí
Việc triển khai mô hình cơ sở phòng và trị liệu rối nhiễu tâm trí là phù hợp và hết sức cần thiết, nhằm:
– Phát hiện, can thiệp và phòng ngừa sớm cho người rối nhiễu tâm trí có nguy cơ cao bị tâm thần, đồng thời góp phần giảm bớt số người tâm thần vào các cơ sở bảo trợ xã hội, giúp các gia đình phát hiện sớm người thân bị rối nhiễu tâm trí để có biện pháp chăm sóc kịp thời tránh gây ra các tổn thương bệnh lý tâm thần suốt đời.
– Nâng cao chất lượng cung cấp dịch vụ xã hội trong lĩnh vực chăm sóc sức khỏe tâm thần, góp phần phòng ngừa, hạn chế người rối nhiễu tâm trí, người mắc bệnh tâm thần; huy động sự tham gia của gia đình, cộng đồng và xã hội trong việc trợ giúp, tạo điều kiện thuận lợi cho người rối nhiễu tâm trí, người tâm thần đã được điều trị thuyên giảm có hoàn cảnh khó khăn ổn định cuộc sống, hòa nhập cộng đồng.
Mô hình cơ sở phòng và trị liệu rối nhiễu tâm trí được thực hiện gồm 03 hoạt động chính, đó là:
* Hoạt động dánh giá, sàng lọc và can thiệp sớm
– Hoạt động đánh giá, sàng lọc và can thiệp sớm không chỉ giúp phát hiện người rối nhiễu tâm trí mà còn hỗ trợ gia đình, người chăm sóc vượt qua khủng hoảng, cân bằng cuộc sống để cùng tham gia vào quá trình trị liệu và phục hồi chức năng tâm lý xã hội cho người rối nhiễu tâm trí.
– Các cơ sở trợ giúp xã hội chăm sóc người tâm thần/trung tâm công tác xã hội có nhiệm vụ tổ chức truyền thông, tập huấn nâng cao nhận thức kỹ năng cho cộng đồng về phát hiện sớm, tư vấn, kết nối, cung cấp các dịch vụ trị liệu tâm lý, hành vi; đồng thời phối hợp cùng chính quyền địa phương trợ giúp xã hội cho những gia đình có hoàn cảnh khó khăn.
* Hoạt động cung cấp các dịch vụ phòng ngừa
– Hoạt động này đề cao vai trò của mạng lưới cán bộ y tế, cán bộ xã/phường/thị trấn tại cộng đồng về việc phát hiện sớm, tư vấn kết nối người có nguy cơ cao về rối nhiễu tâm trí tiếp cận với các dịch vụ chăm sóc sức khỏe tâm thần, tham vấn và trị liệu tâm lý cá nhân và nhóm, trị liệu nhận thức hành vi tại các cơ sở trợ giúp xã hội chăm sóc người tâm thần và tiếp cận với các dịch vụ trợ giúp xã hội khác từ các chương trình chính sách của Nhà nước tại địa phương.
Cộng tác viên công tác xã hội và nhân viên y tế sẽ tham gia vào các hoạt động trợ giúp tại cộng đồng. Với những kiến thức được trang bị về công tác chăm sóc sức khỏe tâm thần, cộng tác viên có kinh nghiệm trong việc trợ giúp đối tượng thấy rõ các vấn đề của mình, kịp thời cung cấp thông tin và kết nối họ tiếp cận các dịch vụ phòng ngừa sẵn có tại cộng đồng và Trung tâm.
* Hoạt động trợ giúp xã hội cho người tâm thần có hoàn cảnh khó khăn
Đây là hoạt động xã hội trong mô hình phục hồi chức năng cho người tâm thần dựa vào cộng đồng với sự phối kết hợp giữa chính quyền địa phương, ngành Y tế và nhân viên công tác xã hội ở cơ sở, nhằm tăng cơ hội và tạo điều kiện thuận lợi cho người bệnh tâm thần trở về hòa nhập cộng đồng, giảm sự phân biệt kỳ thị, nâng cao đời sống vật chất, tinh thần cho người bệnh, hạn chế tối đa tần suất tái phát bệnh đối với người bệnh tâm thần.
Chính quyền địa phương có vai trò quan trọng trong việc tiếp nhận hồ sơ, phân công cán bộ theo dõi, quản lý, phối hợp chặt chẽ với các cơ sở cung cấp dịch vụ; tiếp nhận, quản lý người bệnh tâm thần từ các cơ sở trợ giúp xã hội chăm sóc người tâm thần về hòa nhập cộng đồng.
Các cơ sở trợ giúp xã hội chăm sóc người tâm thần/trung tâm công tác xã hội có vai trò hỗ trợ chuyên môn công tác xã hội và phối hợp cùng địa phương thực hiện các mô hình trợ giúp xã hội cho gia đình người bệnh tâm thần và các đối tượng có hoàn cảnh khó khăn như: kết nối giải quyết việc làm, sinh kế, cải tạo môi trường sống và các nhu cầu khác…; phối hợp cùng các địa phương xây dựng kế hoạch can thiệp và trợ giúp đối tượng; giám sát và rà soát lại các hoạt động can thiệp, trợ giúp và điều chỉnh kế hoạch.
Trần Thanh Trí
