Xã hội càng phát triển thì càng có nhiều người mắc các chứng bệnh liên quan đến sức khoẻ tâm thần cần được điều trị. Điều này cho thấy, nhu cầu được chăm sóc sức khoẻ tâm thần của người dân Việt Nam ngày càng gia tăng. Việc chăm sóc, nuôi dưỡng người tâm thần không chỉ đơn thuần là việc chăm sóc về mặt y tế mà còn bao gồm cả việc cung cấp các dịch vụ xã hội khác nhằm khôi phục, phát triển các chức năng xã hội để họ có thể tái hòa nhập cộng đồng.
Dịch vụ công tác xã hội đối với người tâm thần là hoạt động chuyên nghiệp công tác xã hội cung cấp các hoạt động hỗ trợ về tinh thần hay vật chất cho người tâm thần và gia đình người tâm thần có nhu cầu hỗ trợ về mặt tâm lý xã hội, trợ giúp pháp lý nhằm đáp ứng các nhu cầu; tăng cường chức năng xã hội; thúc đẩy môi trường chính sách; kết nối nguồn lực, giúp họ giải quyết và phòng ngừa các vấn đề xã hội, đảm bảo an sinh xã hội, giảm thiểu những rào cản, những bất công và đảm bảo bình đẳng trong xã hội.
Hoạt động cung cấp dịch vụ công tác xã hội đối với người tâm thần tại các cơ sở trợ giúp xã hội chịu ảnh hưởng của một số yếu tố như: cơ chế, chính sách; tài chính của cơ sở trợ giúp xã hội; trình độ chuyên môn nghiệp vụ của nhân viên công tác xã hội; gia đình người tâm thần; năng lực quản lý và bản thân người tâm thần, cụ thể như sau:
* Yếu tố cơ chế, chính sách
Nhà nước ta trong những năm qua đã ban hành nhiều chính sách hỗ trợ cho các nhóm đối tượng yếu thế trong cộng đồng, đặc biệt là các nhóm đối tượng đặc thù trong đó có người tâm thần: Đề án 32, Đề án 1215, Nghị định 136…, tuy nhiên các chính sách xã hội và phục hồi chức năng cho người tâm thần, người rối nhiễu tâm trí còn có những bất cập nhất định.
– Một là, chưa có tiêu chí lựa chọn người tâm thần, người rối nhiễu tâm trí phục hồi chức năng luân phiên tại các cơ sở bảo trợ xã hội kết hợp với phục hồi chức năng tại cộng đồng theo một quy trình liên thông.
– Hai là, thiếu cán bộ và chưa có quy trình hỗ trợ chuyên nghiệp và đội ngũ nhân viên làm công tác xã hội giúp ngăn ngừa, can thiệp sớm những người rối nhiễu tâm trí, người bệnh tâm thần tại cộng đồng.
– Ba là, chưa có sự phối hợp, gắn kết tạo thành mạng lưới hỗ trợ giữa cán bộ ngành Lao động – Thương binh và Xã hội và ngành Y tế tại địa phương.
– Bốn là, chưa có tổ chức cung cấp dịch vụ tư vấn, trị liệu tâm lý, nhà xã hội để trợ giúp, chăm sóc, nuôi dưỡng và phục hồi chức năng tại cộng đồng.
– Năm là, chưa đáp ứng đủ số thuốc điều trị tại cộng đồng.
– Sáu là, cơ chế, chính sách trợ giúp xã hội đối với người tâm thần và gia đình chưa đầy đủ, còn nhiều bất cập, chưa phù hợp với đời sống hiện nay.
Với các đặc trưng chủ yếu của cơ chế, chính sách gồm: tính phổ biến của chính sách, tính khả thi của chính sách và đặc biệt là tính đáp ứng nhu cầu, nguyện vọng của chính sách đối với nhóm đối tượng hưởng lợi, đòi hỏi chính sách khi được ban hành cần chú trọng đến các yếu tố quan trọng này. Có thể nói đây là yếu tố quan trọng và là một trong những rào cản lớn hiện nay trong công tác chăm sóc sức khỏe tâm thần.
* Yếu tố tài chính của cơ sở trợ giúp xã hội công lập
Kinh phí hoạt động của cơ sở trợ giúp xã hội công lập chủ yếu từ nguồn ngân sách Nhà nước, đây là nguồn ngân sách chính, thường xuyên.
Bên cạnh đó, đôi khi có một số cơ sở trợ giúp xã hội có thể có được nguồn trợ giúp từ thiện từ các tổ chức, cá nhân hảo tâm. Một số ít cơ sở có thể có những hoạt động nhất định để có thêm nguồn thu chính đáng bổ sung cho hoạt động của cơ sở, nhưng nguồn thu này cũng rất hạn chế. Với nguồn kinh phí hạn hẹp thì việc cung cấp dịch vụ công tác xã hội cho người tâm thần gặp rất nhiều khó khăn.
* Yếu tố trình độ chuyên môn nghiệp vụ của nhân viên công tác xã hội
Công tác xã hội là một hoạt động chuyên nghiệp, ở đó nhân viên công tác xã hội cung cấp các dịch vụ xã hội và tham gia vào tiến trình trợ giúp để người tâm thần tiếp cận được các dịch vụ cần thiết, đảm bảo nhu cầu và đảm bảo an sinh xã hội. Để có thể thực hiện các hoạt động công tác xã hội, trong thực tiễn nhân viên công tác xã hội đòi hỏi phải có kiến thức về hành vi con người, về sự phát triển của con người, về các vấn đề xã hội, kinh tế, văn hóa và sự tương tác của chúng với nhau. Nhân viên công tác xã hội phải được đào tạo và trang bị các kiến thức và kỹ năng trong công tác xã hội, có nhiệm vụ: trợ giúp người tâm thần nâng cao khả năng giải quyết và đối phó với các vấn đề trong cuộc sống; tạo cơ hội để người tâm thần tiếp cận được nguồn lực cần thiết; thúc đẩy sự tương tác giữa các cá nhân, giữa cá nhân với môi trường tạo ảnh hưởng tới chính sách xã hội, các cơ quan, tổ chức vì lợi ích của các nhân, gia đình, nhóm và cộng đồng.
Như vậy, nhân viên công tác xã hội tham gia vào quá trình thúc đẩy các dịch vụ xã hội ở nhiều khía cạnh khác nhau như đảm bảo chất lượng dịch vụ do mình cung cấp; biện hộ, đảm bảo cho các chính sách bao gồm các chương trình và dịch vụ xã hội cho người tâm thần hay điều phối nối kết các cơ quan cùng cung cấp dịch vụ cho người tâm thần.
Người tâm thần là một nhóm đối tượng đặc thù, có rất nhiều vấn đề và rất khó tiếp cận, do đó nhân viên công tác xã hội cung cấp dịch vụ cho nhóm đối tương này cần có nhiều kiến thức, kỹ năng và đặc biệt là thái độ phù hợp đối với người tâm thần. Các đặc điểm của nhân viên công tác xã hội ảnh hưởng trực tiếp đến việc cung cấp dịch vụ cho người tâm thần là trình độ chuyên môn nghiệp vụ, kỹ năng, thái độ, phương pháp sử dụng trong cung cấp dịch vụ và đặc biệt là đạo đức nghề nghiệp. Bên cạnh đó, động lực và sự tham gia điều trị của người tâm thần phụ thuộc khá nhiều vào mối quan hệ giữa họ và người trị liệu. Rất nhiều nghiên cứu đã khẳng định rằng mối quan hệ giữa người tâm thần và người trị liệu là một nhân tố quan trọng góp phần vào kết quả điều trị cho người tâm thần. Một mối quan hệ tích cực, mang tính thúc đẩy giữa người tâm thần và người trị liệu chính là sự tin tưởng lẫn nhau dựa trên sự tôn trọng và quan tâm. Khi người tâm thần cảm thấy người trị liệu hiểu, tôn trọng và quan tâm đến mình, họ sẽ cân nhắc đến việc bản thân cần thay đổi tích cực trong cuộc sống.
Song điều quan trọng là kiến thức, kỹ năng và sự nhiệt tình tâm huyết của nhân viên công tác xã hội sẽ có ảnh hưởng tích cực đến sự tham gia vào hoạt động hỗ trợ cho người tâm thần. Với nguồn nhân lực chuyên nghiệp công tác xã hội vừa mỏng, lại vừa yếu như hiện nay đã ảnh hưởng rất nhiều đến việc tiếp cận dịch vụ công tác xã hội của nhóm đối tượng yếu thế nói chung và người tâm thần nói riêng.
* Yếu tố gia đình người tâm thần
Trong xã hội Việt Nam, gia đình được đặt lên hàng đầu, đời sống gia đình thường được coi quan trọng hơn đời sống của từng thành viên trong đó. Nếu trong gia đình có chuyện không hay, điều này được xem là chuyện nội bộ riêng tư của gia đình. Nếu trong gia đình có người bệnh tâm thần, thông thường điều này sẽ được giấu kín, không chia sẽ cho người ngoài vì sợ ảnh hưởng đến tiếng tăm của gia đình. Bảo vệ tiếng tăm cho gia đình đôi khi làm cản trở hoặc đình trệ quá trình tìm kiếm sự giúp đỡ và chữa trị kịp thời cho người bệnh tâm thần. Điều này cũng có thể đưa đến những ảnh hưởng tiêu cực cho các thành viên khác trong gia đình khi gánh nặng chăm sóc người thân mà không được chia sẽ từ những người khác, dễ dẫn tới tình trạng căng thẳng và theo sau là những rối loạn tâm thần khác.
Do nhận thức và hiểu biết về sức khỏe tâm thần còn hạn chế nên người tâm thần thường bị kỳ thị, bị phân biệt đối xử: coi thường, xa lánh… Gia đình phải chăm sóc người bệnh tâm thần dài ngày, có khi suốt cuộc đời. Bản thân bệnh nhân không làm được gì, lại còn có các hành vi nguy hiểm cần có sự giám hộ của người thân, vì vậy kinh tế của gia đình họ ngày càng khánh kiệt, nên gia đình thường hay buông xuôi, ít chăm lo chữa trị, chăm sóc, nhốt người tâm thần hoặc để họ đi lang thang và phó mặc cho xã hội.
* Yếu tố năng lực quản lý
Người tâm thần là một đối tượng đặc biệt, do đó yếu tố năng lực quản lý của cơ sở trợ giúp xã hội sẽ là yếu tố quan trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến hiệu quả dịch vụ công tác xã hội cung cấp đối với người tâm thần.
Để có thể vận hành được tổ chức tốt, cung cấp những dịch vụ tốt nhất cho người tâm thần, những người quản lý cơ sở trợ giúp xã hội phải nắm được những kỹ năng và kiến thức quản lý tổng quát. Tuy nhiên, trong lĩnh vực chăm sóc người tâm thần – đối tượng đặc biệt trong nhóm người yếu thế, nhà quản lý cần nắm vững những kiến thức về sức khỏe tâm thần và công tác xã hội.
Do đó, nhà quản lý trong lĩnh vực này cần có năng lực, trình độ chuyên môn ở cả ba khía cạnh, đó là: chuyên môn về quản lý, chuyên môn về công tác xã hội và chuyên môn về sức khỏe tâm thần. Đây là yếu tố tích cực, đảm bảo hiệu quả của hoạt động quản lý công tác xã hội đối với người tâm thần nói chung và hoạt động cung cấp dịch vụ công tác xã hội đối với người tâm thần nói riêng. Ngược lại, nếu năng lực nhà quản lý chưa được đảm bảo về kiến thức công tác xã hội đối với người tâm thần sẽ rất khó khăn trong việc triển khai các hoạt động quản lý, và hoạt động cung cấp dịch vụ cho người tâm thần cũng sẽ gặp nhiều khó khăn, hạn chế.
* Yếu tố bản thân người tâm thần
Đặc điểm tâm lý chung của người bệnh tâm thần bao gồm:
– Thứ nhất, người tâm thần thường có tâm lý tự ty, thiếu tự tin, sống khép mình, không muốn giao tiếp do mặc cảm về bệnh tật và bị kỳ thị, phân biệt đối xử;
– Thứ hai, họ dễ bị kích động do ảnh hưởng của bệnh tật dẫn đến có những hành vi phá phách hoặc tự làm tổn thương bản thân, gia đình, người xung quanh;
– Thứ ba, họ luôn có cảm giác cô đơn, bị cô lập trong cuộc sống và sinh hoạt hàng ngày.
Người tâm thần phải đối mặt với những khó khăn trong cuộc sống, như:
– Bạo lực và lạm dụng;
– Kỳ thị và phân biệt đối xử;
– Bị tách khỏi các hoạt động xã hội;
– Hạn chế tiếp cận với các dịch vụ chăm sóc sức khỏe và xã hội; các dịch vụ hỗ trợ khẩn cấp;
– Thiếu cơ hội tiếp cận với giáo dục, đào tạo nghề; ít cơ hội tìm việc làm.
Đặc điểm của nhóm đối tượng này rất phức tạp, ảnh hưởng rất lớn đến việc cung cấp dịch vụ công tác xã hội cho họ. Hơn nữa, nhóm đối tượng này đa phần có rất nhiều vấn đề liên quan như sức khỏe, tâm lý, tình cảm, hòa nhập xã hội… Ngoài ra, họ luôn tự ti, mặc cảm về tình trạng sức khỏe cũng như bệnh tật của mình và hơn hết, họ luôn nghĩ đến khả năng phục hồi kém, từ đó các dịch vụ công tác xã hội bị ảnh hưởng rất lớn khi cung cấp cho nhóm đối tượng này.
Trong số các yếu tố nêu trên, yếu tố chuyên môn nghiệp vụ của nhân viên công tác xã hội có ảnh hưởng lớn nhất đến hoạt động cung cấp dịch vụ công tác xã hội cho người tâm thần. Người tâm thần là một nhóm đối tượng đặc thù, có rất nhiều vấn đề và rất khó tiếp cận, do đó nhân viên công tác xã hội cung cấp dịch vụ cho nhóm đối tương này cần có nhiều kiến thức, kỹ năng và đặc biệt là thái độ phù hợp đối với người tâm thần. Khi gia đình có người thân bị bệnh tâm thần, mọi thành viên khác đều phải chịu sức ép về tâm lý ở một mức độ nào đó. Họ phải đối mặt để vượt qua thách thức, cũng như có một nghị lực mạnh mẽ để hỗ trợ, giúp đỡ người bệnh – người thân của mình. Gia đình cũng cần xác định việc chăm sóc người bệnh tâm thần không phải chỉ có thuốc là đủ mà phải toàn diện, đặc biệt là chăm sóc về tâm lý để phục hồi chức năng tâm lý xã hội. Do vậy, gia đình có vai trò rất quan trọng trong việc chăm sóc người tâm thần, yếu tố gia đình người tâm thần cũng là yếu tố được đánh giá có tầm ảnh hưởng rất lớn đến hoạt động cung cấp dịch vụ công tác xã hội cho người tâm thần. Bên cạnh đó, các yếu tố khác cũng có những ảnh hưởng nhất định đến quá trình cung cấp dịch vụ công tác xã hội cho người tâm thần, tầm ảnh hưởng của các yếu tố này lần lượt là: yếu tố năng lực quản lý; yếu tố bản thân người tâm thần; yếu tố cơ chế chính sách; yếu tố tài chính của cơ sở trợ giúp xã hội.
Các yếu tố ảnh hưởng này có sự tương tác lẫn nhau và đồng thời cùng tác động đến hoạt động cung cấp dịch vụ công tác xã hội cho người tâm thần. Vì vậy trong quá trình cung cấp dịch vụ công tác xã hội cho người tâm thần cần phải quan tâm, xem xét đến tất cả các yếu tố này để hoạt động chăm sóc người tâm thần đạt hiệu quả thiết thực.
Trần Thanh Trí
